سه تار

سه تار

سه‌تار از سازهای مضرابی موسیقی ایرانی است. سه‌تار را معمولاً با مضراب نمی‌نوازند و با ناخن زخمه می‌زنند.

سه‌تار و انواع سازهای شبیه به‌آن مانند دوتار و تنبور و چگور در نواحی مرکزی آسیا و خاورمیانه رواج داشته است. به نظر می‌رسد که سه‌تار از قرن چهارم رواج داشته است.

سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد. بنابر گفته ابوالحسن صبا، سیم چهارم را درویشی به نام مشتاق علیشاه به سه‌تار اضافه کرده است. جنس کاسه سه‌تار از چوب درخت توت و دسته آن از چوب گردو است.

از سه‌تار نوازان معروف از درویش خان، میرزا عبدالله، ابوالحسن صبا، روح‌الله خالقی، عبادی، محمدرضا لطفی، جلال ذوالفنون و حسین علیزاده نام برد.

برخی از جمله عده‌ای از عرفا به آن «اوتار» نیز می‌گویند.

در گدشته برای از بین بردن این ساز زیبا و دل نواز آن را چوب سگ زنی نامیدند. ولی با تلاش بزرگان این ساز این مهم به انجام نرسید.

سه تار از دسته سازهای مضرابی و یکی از سازهای خانواده تنبور و از اصیل ترین از نظر سابقه تاریخی از قدیمی ترین سازهای ایرانی است. ساختار این ساز شباهت زیادی به تنبور و دوتار داشته، از دو قسمت کاسه صدادهی و دسته تشکیل شده است.

این ساز از ابتدا همان طور که از نام آن بر می آید دارای سه سیم بوده است اما با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن خان صبا لزوم افزایش سیم چهارم به این ساز را درک کرده و سه تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند. چهارم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را اولین بار درویشی به نام مشتاق علیشاه به این ساز اضافه کرده است. کاسه سه تار از نظر ساختاری همانند کاسه تنبور و عود است ولی اندازه آن کوچک‌تر و اغلب طول قسمت کاسه ساز بین ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر می باشد. در در قسمت انتهایی کاسه ساز ابزاری چوبین برای نگهداری سیم های ساز وجود دارد که عموماً سیم گیر خوانده میشود. سیم از یک طرف به سیم گیر در انتهای کاسه و از طرف دیگر به گوشی های کوک شونده در انتهای دسته ساز بسته می شوند.

کاسه سه تار را معمولاً از چوب توت ساخته می شود ممکن است بر روی دسته ساز که عمدتاً از چوب گردو تراشیده میشود و در معرض ساییدگی است از قطعات استخوان شتر یا به ندرت از عاج فیل استفاده گردد که با این کار دسته ساز نمایی شبیه به دسته ساز تار پیدا میکند.

سه تار دارای صدایی مخملین و ظریف بوده از آنجاییکه که با نوک ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته می شود، صدای ساز ارتباط مستقیمی با اعصاب و روان نوازنده پیدا می کند و از این رو سه تار را اغلب همدم اوقات تنهایی خوانده اند.

اغلب شنوندگان، ساز سه تار را دارای لحن و نوای غمگینی احساس می کنند، اما نوازندگان معاصر موسیقی ایرانی در تلاش برای توسعه موسیقی مدرن و نوی ایران، اثار زیبایی آفریده اند که با حال و هوایی که تا دو دهه پیش از این ساز تصور میشد کاملاً متفاوت است. نوازندگان و آهنگ سازانی مانند حسین علیزاده، مسعود شعاری، جلال ذوالفنون با الهام از متقدمین چون ابوالحسن صبا، نورعلی برومند، سعید هرمزی و دیگران، اثار باارزشی با ساز سه تار خلق کرده اند.